«Ήθος ανθρώπω δαίμων» – Ανδρείκελα. Άρθρο του Σταμάτη Πορτελάνου

2 Ιουλίου - 16:45 Τοπικά

Σταμάτης Πορτελάνος

Καθηγητής Πανεπιστημίου

Πρόεδρος του Ολυμπιακού Κέντρου Φιλοσοφίας και Παιδείας

Σοκαρισμένοι και απορημένοι από το θέατρο του παραλόγου, παρακολουθούμε πολεμικές συγκρούσεις, εμπόριο εξοπλισμών μεγάλων συμφερόντων με εμφανείς ή αφανείς τους κυρίαρχους «παίκτες». Άραγε είναι εντεταλμένοι για να εκπροσωπήσουν με δημοκρατική σωφροσύνη μακραίωνους ταυτοτικούς πολιτισμούς και το νόημα του πολιτισμού με ολιστική αντίληψη για τον αγώνα υπέρ της αναζήτησης της αλήθειας για τον Κόσμο, τον άνθρωπο και την παγκόσμια «εσωτερική» και «εξωτερική» ειρήνη; Ή είναι αντανάκλαση του σύγχρονου υλοπαθούς ανταγωνιστικού ανθρώπου με ασυγκράτητους διεκδικητές εδαφών ή υπεδάφους που η άδολη φύση ή ο θείος λόγος δώρισε ώστε να διαχειρίζονται ως κοινωνικό αγαθό; Άλλοι εκπαιδευμένοι στην προπαγάνδα και στην τρομοκρατία γίνονται «παίγνια» των «ειδώλων» τους. Θύματα αλλά και θύτες αθώων της πίστης και της ελευθερίας. Η έννοια της ατομικής και κοινωνικής ειρήνης φαίνεται αφιλόξενη στις καρδιές των αταπείνωτων ισχυρών. Η μελέτη της Αλήθειας επιβάλλει ταπείνωση. Από την άλλη, οι λαοί στέκονται εμβρόντητοι από τις βροντές που εξαπολύουν τα ακριβά προϊόντα των παραγωγών της προμηθεϊκής φωτιάς και του σιδήρου που φονεύουν τους ομοίους, βιολογικά και υπαρξιακά, συνανθρώπους τους. Και οι λαοί υπνωτισμένοι από το εγώ, την άγονη παιδεία, τη φτώχεια και τη χειραγώγηση γίνονται άβουλοι και απαθείς θεατές ή απλοί σχολιαστές των τεχνολογιών της απρόσωπης εικόνας, «βαλλιστικής ισχύος», με καταφύγια ψυχών κάτω από τα ερείπια του πολιτισμού τους. Το σύγχρονο πολιτισμικό σοκ, μίσους, εκ-(μετάλλευσης), σωβινισμού, προσφυγιάς αποτελεί μια σύγχρονη τραγωδία με εστία την ασυνειδησία και την αδυναμία ορισμού και κατανόησης του ήθους.  

1.Ο Ηράκλειτος σημειώνει: «Ήθος ανθρώπω δαίμων». Δηλαδή ότι το ήθος είναι η βαθιά φύση του ανθρώπου και αποτελεί το γίγνεσθαι του είναι του. Όπως και το «δαιμόνιο» του Σωκράτη είναι μια εσωτερική φωνή, μια θεία δύναμη που τον καθοδηγούσε. Επομένως η ουσία και η αρμονία στη ζωή δεν προέρχεται από την εξωτερική δύναμη που παράγει, «έντεχνα», ο άνθρωπος αλλά από την ανακάλυψη και αποδοχή της εσωτερικής, «δαιμονιακής» του φύσης, δηλαδή της θείας φύσης που τον κάνει ν’ αγαπά αληθινά και να μοιράζεται τον πόνο και τη χαρά. Άλλωστε η λέξη «δαίμων» στα αρχαία ελληνικά προέρχεται από το ρήμα «δαίω» ή «δαίομαι» που σήμαινε αρχικά μοιράζω (π.χ. μοίρα, μερίδιο). Η λέξη «δαίμων» πήρε άλλη μορφή με τον Χριστιανισμό επειδή ήταν συνδεδεμένη με τον παγανισμό και την απονομή του πεπρωμένου. Για τον Χριστιανισμό η ορθοπραξία είναι συνέργεια της εσωτερικής θείας φωνής ή του φυσικού δικαίου και της ανθρώπινης βούλησης. Όμως το θέατρο και το δράμα της σημερινής κοινωνίας επαναλαμβάνεται σήμερα από την αρχαία εποχή και αναφέρεται στον υποταγμένο άνθρωπο.  

2.Το έλλειμμα κριτικής σκέψης και συνείδησης από τους θεσμούς παιδείας εμπλούτισε το αρχαίο λεξιλόγιο με τον όρο «ανδρείκελο». Ο όρος «ανδρείκελο» (ανήρ+είκελος «όμοιος»), σημαίνει ομοίωμα ανθρώπου, δηλαδή μαριονέτα που αναφέρεται στον άνθρωπο χωρίς βούληση. Στο θέατρο είναι μια ανθρώπινη φιγούρα με αρθρωτά μέλη που κινούνται με τη βοήθεια νημάτων. Η μεταφορική του σημασία αφορά τον άνθρωπο που ελέγχεται και καθοδηγείται εκούσια είτε ακούσια για να υπηρετήσει σκοπούς άλλων. Ο Αριστοτέλης φέρνει την έννοια των ανδρεικέλων για να δηλώσει ότι τα ανδρείκελα ως άψυχα όργανα δεν έχουν καμιά ελευθερία, αλλά είναι πειθήνια όργανα των άλλων. Ο Αριστοτέλης εξομοιώνει τον άβουλο άνθρωπο με άψυχο όργανο και υποταγμένο σε άλλους, χωρίς καμιά ελευθερία και κριτική παρέμβαση. Η εσωτερική παιδεία καρπίζει αγάπη, ελπίδα, ειρήνη, εγρήγορση και ευαισθησία, ενώ η υλιστική σκέψη των μονόπλευρων θετικιστών προκαλεί άκαμπτη ατομικότητα και εμποδίζει την ανοιχτότητα της βούλησης (Ουίλιαμ Τζέιμς).

Αγάπη και ειρήνη κάνουν τον άνθρωπο να είναι αυτό που γεννήθηκε να Είναι.